همكاران گرامي:
مهندسي عمران همچون ديگر رشته‌ها به لحاظ حرفه‌اي، همواره با فراز و نشيب‌هاي متعدد روبه‌رو بوده و تجارت ارزنده‌اي را با مرور زمان، در كارنامة خود، به ثبت رسانده است. اما واضح است كه به موازات پيشرفت خود، هيچ‌گاه از پرداختن به وجوه نظري اين حرفه و تبيين ابعاد و كاركردهاي آن، غفلت نورزيده و اين امر ضروري و مهم را به طور گوناگون، دنبال نموده است. از اين‌رو، تكرار اين تلاش علمي، ضرورت داشته و بايستي صرف‌نظر از مؤلفه‌ي زمان، مدنظر قرارگيرد.
در يكي از جلسات «كميتة تخصصي عمران شوراي مركزي» كه اخيراً در تهران برگزار شد در مجموعه مباحث و گفتوگوهاي همكاران پيشنهادي مطرح گرديد كه به نظر مي‌رسيد عملي و در خور توجه باشد و آن پيشنهاد چنين بود كه مهندسان عمران با عنايت به ضرورت آينده‌نگري، چشم‌انداز آينده حرفه‌اي خود را بررسي نموده و پيرامون آن به مطالعه و تحقيق بپردازند تا بلكه بتوان براساس يافته‌هاي آن، برنامه‌اي راهبردي با نگاه به آينده، تدوين نمود. معمولاً هم مرسوم است كه حاضرين جلساتي ازاين‌دست، علي‌رغم آنكه دانش و تجربة بيشتري نسبت به شخص پيشنهاددهنده دارند، از او مي‌خواهند كه طرح اوليه را، آماده كند. در اين مورد خاص نيز همين اتفاق افتاد و مقررشد به احترام حسن‌ظن دوستان، اين كار توسط اينجانب به انجام رسيده و پيش‌نويس اوليه آن به منظور ارائه در نشست آتي كميته تخصصي عمران شوراي مركزي كه به ميزباني مشهد مقدس برگزار خواهدشد، آماده گردد. از سوي ديگر چون اجازه‌اي از ديگر گروه‌هاي تخصصي شوراي مركزي نداشته‌ام، از ساير رشته‌ها در اين پيش‌نويس كمتر نام برده‌ام. البته اين آمادگي وجود دارد كه با هماهنگي ساير رشته‌ها، پيش‌نويسي كلي‌تر و جامع‌تر به منظور تبيين دورنماي همه رشته‌ها تهيه گردد و براساس آن، برنامه‌هاي راهبردي كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت به اهتمام كميته مشتركي از شوراي مركزي سازمان و وزارت راه و شهرسازي تدوين و پيشنهاد شود.
همچنين اينجانب توفيق يافتم تا در نيمه نخست سال جاري سميناري با عنوان «جايگاه مهندسان در توليد ساختمان» براي مهندسان رشته‌هاي مختلف عضو سازمان استان كرمان، ارائه نمايم. در اين سمينار، همكاران شركت‌كننده در قالب نوشته‌هايي كوتاه، ديدگاه‌هاي خود را، ارائه نمودند.
اكنون ضرورت دارد با توجه به بهره‌برداري از آن ديدگاه‌ها در تدوين اين دفتر، از همكاران گرامي و صاحب‌نظر، صميمانه قدرداني نمايم.
آنچه در اين دفتر بازتاب يافته، برآمده از نيازي است كه در اين مقطع به بازتعريف و تبيين دوبارة ابعاد حرفه‌اي مهندسي عمران، احساس مي‌شود. اين حرفه، ساليان مديدي را، پشت سرگذارده و در شرايط كنوني، چشم به آينده‌اي دارد كه مي‌تواند بهتر و مطلوب‌تر از وضعيت فعلي باشد. آينده‌اي كه همراه با پيشرفت‌هاي حيرت‌انگيز فناوري، و بروز نيازهاي جديد، اين حرفه را با چالش‌هاي جدي‌تر مواجه خواهدساخت. بديهي مي‌نمايد تا زماني كه نياز به ساخت و ساز در بين جوامع بشري جدي باشد، اين حرفه نيز مي‌تواند صاحب جايگاه و نقش ارزنده باشد و ضمن تعامل با عرصه‌هاي فعاليت ديگر رشته‌ها، وظايف خطير خود را، به انجام رساند.
اميد آنكه طرح دوبارة اين موضوع بتواند زمينه‌هاي لازم براي اطلاع از ديدگاه همكاران را فراهم‌ساخته و به بازنگري در وضعيت كنوني اين حرفه و پيش‌نگري پيرامون آينده آن، ياري رساند.
حميد بديعي
رئيس سازمان نظام مهندسي ساختمان استان كرمان
و عضو كميته تخصصي عمران شوراي مركزي
دي ماه 1390
مقدمه:
واژة «مهندس» در عرف گفتاري جامعه ما واژه‌اي زبان‌زد و بسيار آشناست، اما معمولاً كمتر به معنا يا تعريف و مصاديق آن توجه مي‌شود.
از سويي ديگر، شهروندان نيز معاني مختلفي از مهندسي و مهندس در ذهن دارند كه اين معاني نيز كمتر، از زاوية مطالعات علمي مورد توجه واقع شده‌است. از اين رو اگر سؤال اين باشد كه مهندس عمران، چگونه مهندسي است و مهندسي عمران با ساير گونه‌هاي مهندسي، چه تفاوت يا تفاوت‌هايي دارد دست‌يابي به پاسخ آن، چندان ساده و راحت نخواهدبود.
اين باز تعريف، به ويژه در پيوند با نگاه به آينده، اهميت خاصي مي‌يابد. هر حرفه‌اي در آينده تاريخي خود، دگرگوني‌هايي را- خواسته يا ناخواسته- تجربه خواهدكرد. اما چيزي كه بيشتر اهميت دارد، اين است كه نگاه صاحبان آن حرفه به آينده، به اندازه كافي واقع‌بينانه و مبتني بر پيش‌نگري‌هاي خردمندانه باشد. بدون ترديد، نه نگاه سطحي و گذرا و نه نگرش آرمان‌گرايانه، هيچ‌كدام، مفيد و منطقي، به‌نظر نمي‌رسند.
امروزه عناصري نظير: اقتضاي زمان، پسند و ذائقه شهروندان و پيشرفت پرشتاب و حيرت‌انگيز فناوري، نقشي تعيين‌كننده در اقتصاد و آينده هر حرفه و شغلي دارند.
در عرصه مهندسي عمران نيز اين سه مؤلفه، رقم زننده منزلت حرفه‌اي اين‌گونه از مهندسي، خواهندبود. زمان، ذائقه و فناوري، گشاينده راه‌هاي جديد هستند.
نيم‌نگاهي به وضعيت كنوني:
مهندسي عمران در شرايط كنوني، صاحب جايگاه و موقعيتي است كه به اندازه لازم، استوار، مطلوب و در خور نيست. البته شايد ديگر حرفه‌ها نيز در سطح مهندسي، از وضعيت فعلي خود، چنين تفسير و برداشتي داشته باشند، اما اين تفسير و برداشت در ميان دارندگان عنوان مهندسي در عرصة عمران، با توجه به شمار فراوان آنان و ميزان مسئوليت‌هاي حرفه‌اي كه در جامعه دارند، رنگ و رويي متفاوت دارد.
در نوعي نگرش اجمالي، فرآيند ساخت و ساز بايستي نظام‌مند و مبتني بر روش‌هاي صددرصد حرفه‌اي باشد. در اين فرآيند، مهمترين عنصر، خود مهندس است كه بايستي در تمام زمينه‌ها، مهارت، توان تجربي و دانش اندوخته را به كار گيرد و از مجموع آنها براي توليد ساختمان‌هاي ايمن، روزآمد، زيبا، مقاوم و منطبق با مؤلفه‌هاي زيست محيطي استفاده كند. در حالي كه مي‌دانيم چنين نيست و مهندسان ما در چرخة پيچيدة توليد ساختمان، صاحب نقش اصلي نيستند و اين فرآيند هنوز هم، آن‌چنان كه بايد، در بيشتر يا تمام اجزاي خود، از استانداردها و شاخص‌هاي كيفي تعريف‌شده، متأثر نيست.
امروزه، محصول پرطرفداري مثل ساختمان، محصولي است كه لزوماً بايستي از صافي‌هاي استاندارد بگذرد و تمامي دست‌اندركاران آن از اهليت و توان تخصصي مورد انتظار، برخوردار باشند.
در حال حاضر، آنچه در كشور تحت عنوان توليد ساختمان جريان دارد، تنها پاسخ‌گويي و اقناع نياز روزافزون جامعه به مسكن و ساير فضاهاي ساختماني است. اين روال كه صرفاً بر اقناع نياز روبه تزايد جامعه استوار است، آفات و آسيب‌هاي تهديدكننده فراواني دارد كه كمتر مورد توجه قرار گرفته و مي‌گيرد.
بسيار بديهي است كه ساختمان‌سازي با توليد ساختمان به روش‌هاي جديد و روزآمد، در يك رده نيست. سال‌هاست كه دنياي در حال پيشرفت، روش‌هاي سنتي و ناكارآمد را رها كرده و به سبك‌سازي، صنعتي‌سازي، استفاده از مصالح استاندارد، كنترل كيفيت، بهره‌گيري از نيروي انساني ماهر، صرفه‌جويي در مصرف انرژي، استفاده از بيمه تضمين كيفيت و نظاير آن روي آورده و چهره ساختمان و ساختمان‌سازي را، تغيير داده است.
البته اين نگرش، درصدد انكار نمونه‌هاي متمايز در عرصه‌ي ساختمان‌سازي نيست و حتي در شرايط كنوني، در گوشه و كنار كشور، مي‌توان ساختمان‌هايي را سراغ گرفت كه منطبق با الگوهاي نوين ساخته‌شده يا در حال ساخت هستند. اما در هر حال واقعيت امر، با تراز آرماني آن، فاصله دارد و بايستي حركت اين حرفه، به سمتي باشد كه بتواند به تدريج از فاصله‌هاي موجود كاسته و متخصصان اين عرصه را به جايگاه و منزلتي كه شايسته آنند، نزديك نمايد.
مهندسي عمران در نگاهي متفاوت:
مهندس عمران در سطح حرفه‌اي مي‌تواند واجد ويژگي‌هايي از اين دست باشد:
1- به عنوان كارشناسي خبره و مجرب، در حيطه كاري خود، حضور فعال داشته و مورد وثوق شهروندان باشد.
2- گذشته حرفه خود را بشناسد و با اميد به آينده‌اي روشن‌تر، براي ارتقاي كيفي آن بكوشد.
3- هويت ملي خود را بداند و از پيوندهاي ناگزير آن با مسئوليت حرفه‌اي كه بر دوش دارد، آگاه باشد.
4- با يافته‌هاي نوين فن‌آورانه در عرصه‌هاي مرتبط با كار خود در پيوند باشد و ديدگاه‌ها و نظريه‌هاي جديد متخصصان نام‌آشناي اين مجموعه را بشناسد.
5- هم‌پيوندي ناگزير انسان، شهر، ساختمان و زندگي را به خوبي بشناسد و با مباني نظري حرفه خود آشنا باشد.
6- به منشور اخلاق شهروندي و الزامات زندگي مدني، پاي‌بند باشد.
7- در سامان‌دهي هم‌زيستي ميان ساختمان و محيط زيست، و به ويژه انرژي، دستي توانا و ذهني خلاق داشته باشد.
8- فقط از روزنه اقتصاد و بازدهي‌هاي مادي، به ساختمان و مسئوليت خطير خود ننگرد.
9- مهمترين و كليدي‌ترين نقش را در چرخه توليد ساختمان، برعهده داشته باشد.
10- منزلت فرهنگي انسان معاصر را به خوبي بشناسد و با راه‌هاي انتقال ارزش‌ها و آموزه‌هاي فرهنگي به مكانيزم طراحي و ساخت ساختمان، آشنا باشد.
11- هم‌پيوندي‌هاي ناگزير حرفه خود با مقوله‌هايي نظير: معماري و شهرسازي را به خوبي بشناسد و از توانايي تعامل نظري با مهندسان ديگر عرصه‌ها، در حد حرفه‌اي و بايسته، برخوردار باشد.
12- مسئوليت‌شناس و پاسخ‌گو باشد و شأن حرفه‌اي خود را، صيانت نمايد.
13- از توانايي بررسي و نقد منصفانه پروژه‌هاي شاخص عمراني، چه نمونه‌هاي متمايزي كه در داخل كشور اجراشده و چه نمونه‌هاي مهم و برجسته‌اي كه در سطح دنيا اجرا شده و به بهره‌برداري رسيده‌اند، برخوردار باشد.
نقش‌ها و كاركردها (با تكيه بر اولويت‌ها):
مهندس عمران (يا مهندس ساير رشته‌ها)، مهندسي است كه در جايگاه حرفه‌اي خود مي‌تواند پس از موفقيت در احراز مراتب تحصيلي پيش‌بيني شده، تسلط بر مباحث فني كارگاهي و نرم‌افزارهاي مرتبط، پذيراي نقش‌هاي متفاوت باشد:
1- ناظر مقيم: مهندسي است كه ضمن تسلط به مقررات ملي ساختمان، از سابقه حضور و فعاليت جدّي در كارگاه‌هاي ساختماني برخورد بوده و ترجيحاً به‌عنوان كمك‌ناظر مقيم يا كمك سرپرست كارگاه، تجربه كافي كسب‌كرده و دوره‌هاي آموزشي لازم براي آشنايي با قوانين كار، مباحث ايمني كارگاه، روش‌هاي نوين كنترل و بازرسي فني و نظاير آن را، طي نموده باشد.
2- سرپرست كارگاه: مهندسي است كه ضمن تسلط به مقررات ملي ساختمان، سابقه حضور و فعاليت مستمر كارگاهي داشته و ترجيحاً به‌عنوان ناظر مقيم از سابقه كار درخور توجه برخوردار باشد. علاوه بر آن دوره‌هاي آموزشي لازم را نيز براي آشنايي با قوانين كار، قوانين شهرداري، مباحث ايمني كارگاه، روش‌هاي نوين كنترل و بازرسي، دوره‌هاي مديريتي و نظاير آن، گذرانده باشد.
3- بازرس و ناظر: مهندسي است كه ضمن برخورداري از صلاحيت علمي لازم براي بازرسي و نظارت و تسلط به مقررات ملي ساختمان، سابقه حضور و فعاليت جدي در كارگاه‌هاي ساختماني داشته و ترجيحاً به‌عنوان ناظر و يا كمك‌ناظر مقيم، تجربه كافي براي بازرسي و نظارت را به دست آورده، و همچنين دوره‌هاي آموزشي لازم را براي آشنايي با روش‌هاي نوين كنترل و بازرسي فني، طي نموده باشد.
4- طراح سازه: مهندسي است كه ضمن برخورداري از صلاحيت علمي لازم براي طراحي و تسلط به مقررات ملي ساختمان، مدتي را در كارگاه‌هاي ساختماني گذرانده و همچنين دوره‌هاي آموزشي موردنياز جهت آشنايي با نرم‌افزارهاي مختلف طراحي سازه را طي نموده باشد. به نحوي كه صلاحيت تجربي لازم براي طراحي را، به دست آورده باشد.
5- پيمانكار (سازنده و مجري): مهندسي است كه فعاليت مستمر كارگاهي داشته، مدتي را به عنوان ناظر مقيم يا سرپرست كارگاه گذرانده و همچنين از سوابق مديريتي لازم برخوردار است. علاوه بر آن بايستي از قوانين مالياتي و نظاير آن نيز مطلع باشد.
6- مدير شركت طرح و ساخت: در همه موارد پيش گفته، اشخاص به صورت حقيقي يا حقوقي مي‌توانند فعاليت كنند، اما مديريت طرح و ساخت، شخص حقوقي است كه از مهندسان حقيقي داراي صلاحيت طراحي و مهندسان حقيقي داراي صلاحيت اجرا تشكيل مي‌گردد. البته هر يك از آنها بايستي از ويژگي‌هاي مورداشاره، برخوردار باشند. ضمناً اين فعاليت مختص مهندس عمران نبوده، مهندسان ساير رشته‌ها نيز مي‌توانند اشخاص حقيقي شركت باشند، ولي مدير شركت طرح و ساخت، مهندس معمار يا مهندس عمران خواهدبود.
7- توليدكننده و صاحب پروانه ساختماني: مهندسي است كه ضمن تسلط به مقررات ملي ساختمان و آشنايي با اصول و ضوابط شهرسازي، لااقل در يكي از زمينه‌هاي (طراحي، نظارت و اجرا) صلاحيت لازم را، كسب نموده باشد. البته اين فعاليت، مختص به مهندسان عمران نبوده و همه رشته‌ها را شامل مي‌شود.
شايان ذكر است كه در حال حاضر صاحب پروانه ساختماني غالباً همان مالك زمين است كه معمولاً تخصصي در زمينه ساختمان و نحوه توليد آن ندارد. حال آنكه صدور پروانه ساختمان به نام او، مسئوليت توليد ساختمان را برعهده او مي‌گذارد.
اما بديهي است چنانچه قرار باشد اولويت‌بندي خاصي در مجموعه نقش‌هاي تبيين‌شده انجام‌پذيرد، مهمترين نقش، آن است كه مهندس حرفه‌اي عمران در مقام توليدكننده و صاحب پروانه ساختماني فعاليت نمايد تا بدين‌ترتيب بتواند به رسالت و وظيفه ذاتي خود، نزديك‌تر شود.
بدون ترديد، تحليل انحراف عملكرد فعلي مهندسان نسبت به وظايف اصلي، نشانگر اين واقعيت تلخ است كه فاصله زيادي ميان نقش اصلي و ساير نقش‌ها وجود دارد و تا زماني كه اين فاصله، وجود داشته‌باشد، متولي اصلي فرآيند ساخت و ساز در كشور، مشخص نخواهدشد.
فعاليت مهندس حرفه‌اي عمران در اين جايگاه، علاوه بر تضمين كيفيت ساخت و ساز و مراعات دقيق و همه‌جانبه شاخص‌ها و ضوابط كيفي، نقش افراد غيرمتخصص را در اين عرصه، محدود كرده و امكان اجراي هماهنگ و منسجم سياست‌هاي راهبردي را، بيشتر و بهتر، فراهم مي‌آورد.
ضرورت تدوين برنامه راهبردي:
بدون برنامه راهبردي مدون، دست‌يابي به وضعيت بهتر و مناسب‌تر، به‌ويژه بهينه‌سازي جايگاه كنوني مهندسي عمران، امكان‌پذير نيست و مي‌توان با تدوين برنامه‌هاي راهبردي كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت در مسير تحقق اين هدف، كوشش نمود.
البته بسيار روشن است كه مقدمه يا پيش‌زمينه اصلي اين حركت، چيزي جز خواست و عزم جدي خود مهندسان نخواهد بود. هرگونه فعاليتي در مسير بهبود وضعيت فعلي، وابسته به انگيزه و عزم مهندساني است كه از وضعيت كنوني و جايگاه فعلي خود، راضي نيستند و فراتر از كليشه‌هاي تثبيت‌شده، خواهان نقش و كاركرد اصلي هستند.
اما آنچه در يك برنامه راهبردي اوليه و فرضي مي‌توان مدنظر قرارگيرد، معطوف به موارد زير خواهدبود:
1- انعكاس ديدگاه موردنظر در سطح سازمان، شهروندان و مسئولين (به ويژه نمايندگان محترم مجلس شوراي اسلامي)
2- دعوت به همسويي مهندسان رشته‌هايي نظير: معماري و شهرسازي با اين ديدگاه.
3- نقد آسيب‌شناسانه كاركردها و نقش كنوني مهندسان عمران با نگاه واقع‌بينانه به واقعيت‌ها و تجربه‌هاي ملموس.
در اين حركت انتقادي، نشان‌دادن نقاط ضعف و آسيب و هزينه‌هاي سنگيني كه هر يك از مصاديق آن، بر جامعه تحميل كرده و مي‌كند، از اهميت خاص برخوردار است.
4- تقويت فرآيند مهارت‌آموزي و كسب اطلاعات و آموزه‌هاي نوين (متناسب با بروز پيشرفت‌هاي فن‌آورانه جديد و شكل‌گيري تجربه‌هاي نو در عرصه‌هاي مرتبط با ساخت و ساز)
5- تلاش در مسير بازنگري سرفصل‌هاي آموزشي كنوني در رشته مهندسي عمران و شاخه‌هاي مرتبط به‌منظور روزآمدنمودن محتواي علمي رشته‌ها و انطباق آن با نيازها و مطالبات تازه در حوزه ساخت‌وساز.
6- زمينه‌سازي لازم جهت صدور پروانه ساختماني به نام مهندس.
در حال حاضر پروانه ساختماني كه شهرداري‌ها بر طبق قانون به نام مالك و يا وكيل قانوني او صادر مي‌كنند، نوعي مسئوليت حقوقي است كه به‌عنوان توليدكننده به دارنده پروانه تفويض مي‌شود، اما پيداست كه بيشتر دارندگان پروانه، تخصصي در صنعت ساختمان ندارند. از اين‌رو اين مسئوليت خطير بايد به كسي واگذارشود كه در حوزه توليد ساختمان، صاحب‌صلاحيت و توان تخصصي مورد انتظار باشد.
سخن آخر:
چنانچه زمينه‌هاي لازم جهت اطلاع از نظر و ديدگاه همكاران پيرامون مندرجات اين دفتر فراهم گردد، دست‌يابي به نوعي جمع‌بندي نظري، دور از انتظار نخواهدبود.
اين جمع‌بندي مي‌تواند ابعاد حرفه‌اي مهندسي عمران را در شرايط كنوني باز نمايانده و تا اندازه‌اي موقعيت آتي اين حرفه را، ترسيم نمايد.
از اين‌رو مساعدت و همياري عمومي همكاران در اجراي شايسته اين نظرسنجي و ارسال نظرات به كميته تخصصي عمران شوراي مركزي باعث امتنان خواهدبود./ta01
